Мы цIэр зэрахьэ Адыгэ Республикэм и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ ит къуажэми ар зыбгъэдэс къуршыпс уэр цIыкIуми.

Тхыдэдж-лъахэхутэхэм ящыщ гуэрхэм Хуэдз псалъэр зыхуахьыр Къуэдз (Къуэдзэ) унагъуэцIэр зезыхьэу Беслъэнейм иса уэркъ лIакъуэм зэреджэу щытарщ. Мыдрейхэм а псалъэм кърагъэкIыр къэбэрдей уэркъхэм языхэзхэм трагъэIукIауэ щыта «къуэдзэ» фIэщыгъэрщ.

Хуэдз (Фэдз) зи фIэщыгъэ къуажэр Куэшхьэблэ километр 5I-кIэ пэжыжьэщ, Мейкъуапэ пызыщIэ гъуэгум километр 70 и кIыхьагъщ.

Къуажэм и къэунэхукIэм ехьэлIауэ

Жылэм и къэхъукIэм ехьэлIауэ Iуэху еплъыкIэ зыбжанэ щыIэщ.

Тхыдэджхэм я нэхъыбэм къызэралъытэмкIэ, ар унагъуэ-унагъуэкIэрэ «зэхэджа» щыхъуар 1848 гъэращ. Ауэ щыIэщ къуажэр 1830 гъэм, уеблэмэ, 1851 илъэсым къэунэхуауэ жызыIэхэри.

АрщхьэкIэ, псори арэзы зытехъуэжыр аращи, мы жылэм и лъабжьэр зыгъэтIылъар XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм зи щхьэхуитыныгъэр зыхъумэжу Къэбэрдейм къиIэпхъукIауэ щыта адыгэхэрщ. Абы и щыхьэтщ Хуэдз къуажэр ноби зэрызэхэгуэшыкIа и Iыхьэхэм зэреджэхэр: Маргъущ хьэблэ, Жэныкъуей, Къудайнэт хьэблэ, КIыжьокъуей, Къанщауэ хьэблэ, Пшахъуэхэс хьэблэ жыхуиIэхэр.

  И къехыкIэкIэ уэрщ 

Хуэдз псым узэрыдихьэх и кIуэкIэмрэ ар къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм узэрызыIэпишэ и дахагъэмрэ къримышэлIэныр Iэмал зимыIэщ, нэгъуэщI щIыналъэхэм къикIа щIыпIаплъэхэр дэнэ къэна, езы Адыгэ Республикэм щыпсэухэри.  

Километр 88-рэ фIэкIа зимыкIыхьагъ псыр и къехыкIэкIэ уэрщ, куущэу щымытми. Абы къыхэкIыуи, гъатхэ, бжьыхьэ лъэхъэнэхэу дунейр уэшхырилэ щыхъум Хуэдз псым зыкъызэрызэкъуихыр хуабжьу шынагъуэщ.

ТхьэщIы Iуащхьэжь зэдекIуэкIым нэхъ зызыIэта и Iыхьэм (метр 2368-рэ и лъагагъщ) и джабэщIым къызыщыпхив псы къуэпсхэм зэхыхьэжу жьэдаха жьанэ Iузэвыр зи «гущапIэ» Хуэдз Лабэ псышхуэм нэсыным дэлъыр, ищхьэкIэ къызэрыхэдгъэщащи, километр 88-рэ хуэдизщ. АтIэ, мис а гъуэгуанэ мыиным къриубыдэу, зи гугъу тщIы псым метр 1715-кIэ (псори зэхэту) зыкърегъэлъэхъшэх.

Хуэдз япэщIыкIэ къуэкIыпIэмкIэ мажэ, иужьым ищхъэрэкIэ ирегъэзых. ЗыщриIуэнтIэкIыр, Переправнэ станицэр къызэринэкIыу, мэзылъэ бгыхэми къафIэкIыу, Лабэ егъэщIылIа тIуащIэ бгъуфIэшхуэм къытелъэда иужькIэщ. ИкIи, гъэщIэгъуэныр аращи, а Iэшэлъашэм Хуэдз зыдэубыда и ныджэр Лабэ ейм фIыуэ щхьэщылъагыкI пэтми, зэрыхуепIэщIэкI щымыIэу, а тIур сэтей бгъуфIэшхуэм километр 22-кIэ щызэдожэх.

ИкIи, зи гугъу тщIы псыр а цIэ дыдэр зезыхьэ Хуэдз къуажэм къыблэжу, километр 1,7-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэм кърижа иужькIэщ алъандэрэ «зызыхуигъэщIэгъуа» Лабэ псышхуэм щыхэзэрыхьыжыр. Мыдрейр, иджыри километри I80-кIэ ищхъэрэкIэ зыщреукъуэдиехри, КъухьэпIэ Кавказым псыуэ щыIэм я нэхъыбапIэр зэщIэзыкъуэж Псыжь (Кубань) холъэдэж.

КъухьэпIэ Кавказым щыпсэуа адыгэ лъэпкъхэм я гъунэгъуу XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм къулыкъу щезыхьэкIа, этнограф, дипломат Люлье Леонтий (I805-I862 гъэхэм псэуащ) Хуэдз псым нэхъапэхэм зэреджэу къихутар «Хьэгъур» фIэщыгъэрщ. Иджырей лъахэхутэхэм я нэхъыбэм къызэралъытэмкIэ, ар зэрызэхэгъэува и лъэныкъуэкIэ абазэ-абхъаз щIыпIэцIэхэм япэгъунэгъущ (Люлье Л. Я. «Черкесия - историко-этнографические статьи», Краснодар, 1927 гъэ).

ГъэщIэгъуэну гу зылъытапхъэр аращи, Хуэдз къуажэм ищхьэхэмкIэ щыIэ Кизинкэ (Къэзаншы) зыфIаща урыс къутырым къыпэгъунэгъу мэзылъэ къуакIэхэм куэд дыдэу уащрохьэлIэ тхыдэ жыжьэм и щIэин щIагъуэу сытым дежи къалъытэ испы унэхэм (дольменхэм). КъызэрахутамкIэ, абыхэм я бжыгъэр мы щIыпIэм, псори зэхэту, 500-м щыноблагъэ.

ЛЪАГЪУЭРЫКIУЭ Шухъыжьэ.