Адыгэхэм хамэ хэгъуэгур анэнэпIэсым хуагъадэ. Урыс-Кавказ зауэжь лъэхъэнэм зи хэкур зрагъэбгына ди лъэпкъэгъухэм Уэсмэн къэралыгъуэр къызэрыпежьам псори фIыуэ дыщыгъуазэщ. Мыбдеж я нэгу щыщIэкIамрэ яшэчамрэ иримыкъуа нэхъей, адыгэхэм псэхугъуэ щагъуэтакъым КъуэкIыпIэ Гъунэгъуми. Ди лъэпкъым къыхуэгущIэгъунша гъащIэр абдежми къащыщысхьакъым. Дауэ мыхъуами, хэкум гъазэрэ еплъэкIрэ щыIэтэкъым, зыгуэрурэ псэун, гъащIэм пыщэн хуейт.
Адыгэхэр хэкум щиIэпхъукIам гъэрыпIэ ихуат. Жьэ зимыIэ лъэпкъым и Iэмалыншагъэр къагъэсэбэпурэ, ахэр «унагъуэу щагъэтIысыжырт» Уэсмэн къэралыгъуэм и гъунэхэм. ЗэрытщIэщи, апхуэдэ щIыпIэхэм сытым дежи нэщIэбжьэ куэд къыщохъу, хабзэншагъэр къыщокIуэкI. Абыхэм я гупсысэ нэхъыщхьэу щытар - адыгэ зауэлI Iэзэхэр, хахуэхэр шэпэIудзу къагъэсэбэпынурат. А зэманым Тыркум бий куэд иIэт, псом хуэмыдэу хьэрыпхэр. Абыхэм зыщахъумэн папщIэ, я зэхуакум зыгуэр дагъэувэну я мурадт. А «зыгуэрри» адыгэхэрат. Хьэзабыр зи натIэ хъуа ди лъэпкъэгъухэр апхуэдизкIэ тхьэмыщкIэти, сыт хуэдэ щIы Iыхьэми щыгуфIыкIырт. Зэи цIыху зытемылэжьыхьа, ябгынэжа щIы Iыхьэхэм трагъэтIысхьэрт адыгэр. Псоми ящIэрт, сытым дежи ди лъэпкъыр щIым телэжьыхьу, а Iуэхум хэзагъэу зэрыщытар, яхузэфIэкIынуми фIыуэ щыгъуазэт. Лей зэрахьэм къищынэмыщIыжа, абы фейдэ къыхахыжырт «хэгъэрейхэм» - а щIы Iыхьэ «пшэрхэр» адыгэм къызэрыратам щхьэкIэ тын къыIахырт.
Хьэжрэтхэр Сирием (а зэманым Уэсмэн къэралыгъуэм хэтащ) Iэпхъуэн щыщIадзар ХIХ лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм хуозэ. Зи псэупIэр зыхъуэжыну мурад зыщIа мухьэжырхэм я нэхъыбапIэм Джолан лъагапIэхэмкIэ яунэтIащ.
Апхуэдэу, адыгэхэм псэупIэ яхуэхъуащ къэралыгъуитIым зэпаубыдауэ, щIызэрыукI зэпылъыпIэр - Джолан. Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, 1880 гъэм ирихьэлIэу а щIыпIэм адыгэ мини 3 щыпсэу жыли 7 щыIащ. Мис иджы зыкъэдужьынщ, дыпсэунщ щыжаIэм (лIэщIыгъуэ блэкIам и 60 гъэхэм ирихьэлIэу) Джолан щхьэкIэ зэпэщIэуващ Сириемрэ Израилымрэ.
А зэпэщIэувэныгъэхэм ирихьэлIэу, 1967 гъэм, Джолан лъагапIэхэм (а зэманым Сирием ейм) адыгэ къуажэу 12 тест: Къунейтрэ, Мударей, Муйсие, Мансура, Айн-Зиуан, Бираджем, Сальмонийе, Джусейза, Хушние, Берейка, Фахам, Фэрдж. Абыхэм щыпсэут цIыху мин 18-м нэс.
Хушние жылэр адыгэхэм Джолан лъагапIэхэм япэ дыдэу къыщызэрагъэпэща жылэращ. Зэгуэр цIыху мин зыдэсу, къуажэ ефIакIуэу щытам махуих зауэм иужькIэ къыхэнэжар мэжджыт зэхэкъутарат. Абы пэмыжыжьэу еджапIэ щытат, мы щIыпIэм щыпсэуат жыг-хадэ зыщIэхэр.
АдэкIэ къыщылът Мансурэ здэщыта щIыпIэр. Жыг зэхэкIэжахэм уахэплъапэмэ, ноби уолъагъу кхъащхьэхэмрэ сынхэмрэ. Кфар-Камэрэ Рихьаниерэ дэс адыгэхэр къакIуэурэ, мы кхъащхьэхэр ягъэкъабзэ, якIэлъоплъ иджыри къэс. Дауи, ахэр зэрыхуейм хуэдэу, тэмэму кIэлъыплъыфыркъым икIи апхуэдэу кIэщI-кIэщIурэ къэкIуэфыркъым, ауэ хьэдэ здыщIэлъ, щыгъуэ щIыпIэр дэтхэнэ адыгэм дежкIи лъапIэщ. Абы къыхэкIыу, мыпхуэдэ щIыпIэхэм гулъытэ зэрыхуащIыным иужь итщ. Мансурэр икъукIэ щIыпIэ телъыджэщ, хэкужьым ираха жыгхэр щыхасауэ… Илъэс куэд ипэкIэ ахэр Адыгейм ирахри, щыхасауэ щытащ, хэкум и фэеплъу. Ар мансурдэсхэм я хъуэпсапIэу щытат куэдрэ.
Джусейзэ. Иныкъуэ щIыпIэхэм блын къутахуэхэр щикъухьащ. Омар Фахри щалъхуа щIыпIэрщ мыр. Лъэужь лIакъуэм щыщ щIалэ цIыкIур 1920 гъэм къалъхуащ, Сирием и полицэм и унафэщIу щытащ, къулыкъушхуэхэр зрихьащ, мухьэжырхэмрэ хэкужьым щыIэ адыгэхэмрэ зэрыщIэн папщIэ куэд илэжьащ.
Муйсие къуажэм къыщалъхуащ Сирием и парламентым и депутат, къэралым щыпсэу адыгэхэм я лIыкIуэу Дунейпсо Адыгэ Хасэр къыщызэрагъэпэщым къэкIуа Абазэ Шараф. КъищынэмыщIауэ, мы жылэм къыхэкIащ гу узхэмкIэ дохутыр Iэзэ Ахъмэд Бакир. Сирием щыяпэ дыдэу цIыхум и гур IэкIэ къагъэщIамкIэ зэрихъуэкIауэ щытащ абы. ЛъэкI лъэпкъ къимыгъанэу, хуэмыщIахэм дэIэпыкъуу щытащ, и лъэпкъэгъухэм гууз-лыуз яхуиIэти.
Бэтокъуэ Нияз Мухьэдин Къунейтрэ хьэблэм щыщщ. ДызэрыщыгъуазэмкIэ, абы илъэс куэд тригъэкIуэдащ адыгэбзэр зригъэщIэным, Сорбонэр къиухащ. Абы и къуажэгъу - Тамыкъу Салахаддин Юныс - хеящIэу лэжьащ, США-м и къалэ Паттерсон щыпсэуащ. Дауи, Салахаддин и унагъуэр хым зэпрызыхуар Сирием къыщекIуэкIа Iуэхугъуэхэращ. Псалъэм къыдэкIуэу жытIэнщи, мыбы къыщалъхуащ щIэныгъэлI, еджагъэшхуэ Хьэбыжбэч Абей ТIэлал.
Сальманийе хуэфэщэн къуэщ (мыр адрей къуажэхэм фIыуэ нэхъ пэжыжьэщ) Иорданием и къэрал, жылагъуэ узэщIакIуэ генерал-лейтенант Исмаил Ануар-Мухьэммэд. И зэманыгъуэхэм ар Иорданием и пащтыхь Хъусейн Бен Талал и хъумакIуэу, шэрджэс гвардием и пашэу щытащ.
…Айн-Зиуан жылэм и кхъэхэр… губгъуэжьым итщ. Дыгъэ жьэражьэм игъэгъуа къэкIыгъэ тIэкIум домбеякъ кIапсэхэр уигу къагъэкIыж. Сыту шынагъуэ абы уIуплъэну - дэнэкIэ умыплъэми, кхъащхьэхэр, кхъащхьэхэр, кхъащхьэхэр… Ажалыр гъащIэм текIуащ!
Зы сыхьэтым къриубыдэу Джолан лъагапIэхэм тет адыгэ къуажэхэр къыпхузэхэкIухьынущ. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, зэгуэр ахэр здэщыта щIыпIэхэр. Махуих зауэ зыфIащыжам кърикIуар аращ - зэман кIэщI дыдэкIэ Израилым зэщIищта щIыпIэм (абы дежкIэ сыт и лъэныкъуэкIи мыхьэнэшхуэ зиIэм) - километр 70 и кIыхьагъыу, 15 и бгъуагъыу - адыгэхэм я лъэужь лъэпкъ къранакъым. Машинэ хьэлъэхэр къахури, шэмрэ топымрэ къела унэ-лъапсэхэр шэрхъ лъэгу ящIыжауэ щытащ. Жыги уни къамыгъанэу, псори щIым щыщ ящIат. Ар щIащIар - адыгэхэм къагъэзэжыну гукъыдэж ямыIэн папщIэ!
Джолан лъагапIэхэр ямыбгынамэ, сыт хуэдэ гъащIэу пIэрэт къапэщылъыр абыхэм?! Уегупсысмэ, иджыпсту Израилым щыIэ адыгэ къуажитIым и пIэкIэ пщIы, цIыху мини 5-р мин 50 ирикъуну къыщIэкIынт. Иджыри къыздэсым а къэралитIыр зэпэщIэтщ. Абы нэхърэ нэхъ телъыджэжращи, Израилым щыIа туристыр Сирием кIуэн папщIэ, и паспортыр щIэрыщIэу къыдихыжын хуейщ - ар а къэралым и хабзэ ткIийхэм ящыщ зыщи.
Сыт абы къикIыр? Зэгуэр Джолан лъагапIэхэр зыбгына адыгэхэм зэи ялъэгъужынукъым къэралитIым я зэпылъыпIэм щызэпхрыша гъущI кIапсэхэм адрыщIкIэ щыIэ я благъэхэмрэ Iыхьлыхэмрэ я кхъащхьэхэр. Аращ къикIыр.
«Зы цIыхубз гуэр Рихьание къэкIуат. Ар къызэлъэIуащ Джолан дэсшеину. Къыщалъхуа Хушние жылэр здэщытам кIуэну хуейт. Сэ згъэзэщIащ абы и лъэIур. Бзылъхугъэм куэдрэ къыщикIухьащ мывэ фIэкIа здэщымыIэ щIыпIэ бгынахэм. Иджыри хъыджэбзыжь цIыкIуу дащауэ щытат ар и жылэм. Иджы къигъэзэжын папщIэ, насыпыншэр США-м Iэпхъуащ, паспортыщIэ къыдихыну. Адыгэхэр зыщIэлъ кхъэм ихьэфакъым - иджыри къыздэсым тратил къегъэтIылъэкIащ. Уи гущIэм зыкъыдигъазэу гъащ цIыхубзыр… сэри сыдэгъащ абы».
Беслъэней Жансэт.
