КъМР-ни 100-жыллыгъын белгилеуню чеклеринде Парламентде «Къабарты-Малкъар Россей Федерацияны къауумунда: мурдору, айныуу, конституция болуму» (1922-2022 жж) деген темагъа битеуроссей илму конференция бардырылгъанды.
Бу тарых магъаналы илму жыйылыу башланырны аллында китап кёрмючге къарар онг бар эди. Анда РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасыны Гуманитар тинтиулени институтуну алимлерини тинтиулери кёргюзтюлгендиле. Кёрмючге Къабарты-Малкъарны тарыхыны, къыраллыгъы къалай тохташханыны, республиканы халкъларыны культураларыны, адет-тёрелерини юслеринден сейир китапла киргендиле.
Жыйылгъанла ала бла шагъырей болгъандан сора, конференция ишин башлагъанды. Анга КъМР-ни Башчысыны Администрациясыны таматасы Мухамед Кодзоков, Къарачай-Черкесни Халкъ жыйылыууну башчысыны биринчи орунбасары Смаккуланы Дагир бла бирге келген делегация, Чечен Республиканы Правительствосуну Председателини орунбасары Джамбулат Умаров да келгендиле. Дагъыда аны ишине КъМР-ни Жамауат палатасыны башчысы Хазраталий Бердов бла аны орунбасарлары Атталаны Жамал бла Людмила Федченко, КъМР-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный Зумакъулланы Борис, Парламентде Жамауат советни таматасы Бечелланы Илияс, министрле, депутатла, жамауат эм илму къуллукъчула да къатышхандыла.
Биринчиден, архив документледен, видеоладан къуралгъан ролик кёргюзтюлгенди. Анда совет къырал къурала башлагъан кезиуню, Уллу Ата журт урушну жылларында эмда республика гитлерчиледен эркин этилгенден сора халкъ мюлню аягъы юсюне этиуню, къыралны политика мурдору алышыннгандан сора жашауну юслеринден сейир кадрланы кёрюрге боллукъ эди.
Конференцияны КъМР-ни Парламентини Председатели Татьяна Егорова ачханды. Ол РФ-ни Президенти 2018 жылда 16 октябрьде къол салгъан Указгъа тийишлиликде, Къабарты-Малкъарны 100-жыллыгъын белгилеуню программасы къуралгъанын эсгертгенди. Къууанчлы жумушланы арасында бу илму форум даражалы жер аллыгъына ышаннганын да белгилегенди.
Татьяна Борисовна республиканы къуралыууну тарых шартларыны юслеринден къысха билдириу этгенди. 1921 жылда 1 сентябрьде РСФСР-ни ВЦИК-ини Декрети бла Къабарты Россейни толу эркинликли субъектине бурулгъанын, анга автономия берилгенин эсгертгенди. 1922 жылда 16 январьда Малкъар Тау Республикадан чыкъгъанды. Ызы бла, эки регион да бирге къошулуп, Къабарты-Малкъар автоном область къуралгъанды.
- Автономия берилгени къабартылылагъа эм таулулагъа артыкъда магъаналы болгъанды, алагъа айныуну кенг жолларын ачханды. Миллет-къырал автономияны жылларында экономиканы, социал жашауну битеу бёлюмлеринде да иги жанына тюрлениуле башланнгандыла,-дегенди спикер.
Уллу Ата журт уруш битеу къыралгъа да эм уллу сынау болгъанды. «Болсада халкъ аладан бет жарыкълы ётгенди, битеу онгланы хайырланып, келир заманнга ышаннгылы къарагъанды.
Республиканы бир субъектча айныууна 1944 жылда малкъар халкъ законсуз туугъан журтундан кёчюрюлгени уллу чырмау болгъанды. Къабартылыла, оруслула, башха миллетлени келечилери таулу халкъгъа сынаргъа тюшген зорлукъгъа уллу бушуугъача къарагъандыла. Озгъан ёмюрню 50-60-чы жылларында башланнган политика тюрлениулени хайырындан малкъар халкъгъа реабилитация этилгенди, миллет туугъан журтуна къайтып, 1957 жылда аны автономиясы жангыртылгъанды»,-дегенди Татьяна Егорова.
Спикер жюзжыллыкъ тарых жолда Къабарты-Малкъар Россейни къыйырдагъы регионундан экономикасы айныгъан, индустриялы-эл мюлк республикагъа бурулгъанын чертгенди. «Бу кезиуде халкъланы культурасы айныгъанды, фольклордан башланып, къыралда, андан тышында да белгили профессионал искусствогъа дери ёсгенди. Эм магъаналысы уа – къара тарта билмеген халкъда билим жайылып, республиканы алгъа барыууну ышаннгылы мурдору салыннганды»,-деп чертгенди ол.
Татьяна Борисовна шёндю республиканы аллында борчланы юслеринден айта, власть органла аны индустрия-технология жаны бла айныгъан регионнга айландырыуну къайгъысын кёргенлерин белгилегенди. Ол мурат бла экономиканы технологияланы мурдорунда жангыртыргъа, толтуруучу эм законла чыгъарыучу органланы ишлерини хайырлылыкъларын ёсдюрюрге, граждан обществону айнытыргъа тийишлиди. «Алай келир заманны къурау бла бирге тарыхыбызны билирге, акъылман ата-бабаларыбызны тёрелеринде жаш тёлюню юйретирге керекди. Жаланда алай бла ышаннгылы къараяллыкъбыз келир заманнга», – дегенди Татьяна Егор0ова.
Жыйылгъанланы КъМР-ни Башысыны атындан Мухамед Кодзоков алгъышлагъанды. Ол федерал къурау комитет республиканы 100-жыллыгъыны чеклеринде бардырыллыкъ жумушланы къабыл кёргенин чертгенди. «Бюгюннгю тюбешиуге этилген докладлагъа, илму тинтиулеге тарыхчыланы, аны бла бирге уа республиканы халкъыны, битеу къыралны жанындан сейир уллу боллугъуна ишексизме», - дегенди ол.
Смаккуланы Дагир, Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ жыйылыууну башчысы Александр Ивановну, депутатланы, битеу жамауатны атларындан алгъышлай, жюз жылны ичинде Къабарты-Малкъар кёп тюрлю сынаулагъа, жарсыулу ишлеге, къууанчлагъа да тюбегенин чертгенди. «Бюгюн а ышаннгылы, алгъа баргъан, инвестицияла жаны бла сейир уллу болгъан, онглу республиканы кёребиз. Жолла ишленедиле, жангы ишчи жерле къураладыла, республика тыш къыраллада чыгъарылгъан товарланы алышыу программагъа тири къатышады. Уллу муратла салып, алагъа жетеди»,-деп къошханды ол.
Джамбулат Умаров Чеченни башчысы Рамзан Кадыровну, битеу халкъны атларындан алгъышлагъанды республиканы. Ол, жууукъ кезиуде алада да быллай байрам ишле къураллыкъларын белгилеп, алагъа къатышыргъа чакъыргъанды. Чеченлилени, таулуланы, къабартылыланы араларында тарых байламлыкъланы, кавказ халкъланы араларында шуёхлукъну тамырлары ёмюрлени теренине кетгенлерин белгилегенди.
- Россейни бла Кавказны араларында даулашлы, бушуулу жумушла да болгъандыла. Алай заман алгъа барады. СССР-ни кезиуюнде таулулагъа, къарачайлылагъа, чеченлилеге, ингушлулагъа сатхычланы атын тагъаргъа сюйгендиле. Бюгюн а кавказлыла Ата журтубузгъа кертиликни энчи операцияны кезиуюнде кеслерини жигитликлери бла кёргюзтедиле,-дегенди ол.
Россейни тарых обществосуну правленини башчысы, «Ата журтну тарыхы» фондну толтуруучу директору Константин Могилевский (Москва) жыйылгъанлагъа видео алгъышлау жибергенди. Ол КъМР-ни юбилейи саулай Россейге магъаналы болгъанын чертгенди. «Жамауат 115-чи атлы дивизияны жигитлигин, Залийханланы Михаилни, тукъумну келечилерини илмуну айнытыугъа къошумчулукъларын, Мёчюланы Кязимни акъылманлыгъын, Россейни айнытыугъа къошумчулукъ этгенлени барысын да билирге керекдиле, ёсюп келген тёлюню аланы юлгюсюнде юйретирге тийишлиди»,-дегенди ол.
РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасыны таматасы Пётр Иванов, аз санлы халкъланы энчиликлерин сакъларгъа кереклисин айта: «СССР-ге тоталитар къырал дейдиле, алай, бизнича, аз санлы халкълагъа совет власть энчиликлерибизни сакъларгъа, айныргъа, илмуда, башха сфералада жетишимли болургъа онг бергенди», - дегенди.
Зумакъулланы Борис Къабарты-Малкъар къуралгъанлы 50-жыллыгъына жораланып Москвада уллу жыйылыу болгъанын, анга къатышханын эсгериуден башлагъанды докладын. Борис Мустафаевич битеу тёлюлени иш кёллюлюклерини, туугъан журтубузгъа сюймекликлерини хайырындан республика экономикасы, культурасы айныгъан регионнга бурулгъанын чертгенди. Озгъан ёмюрню 90-чы жылларында миллетчилик къымылдауланы хатасындан Къабарты-Малкъар чачылыр чекге жетгенин эсге сала: «Ёмюрлени теренинден келген тёлюлеге кертичиликни кёргюзте, бизни халкъла бирге болууну акъылман сайлауун этгендиле. Бу ишде уа биринчи президент Валерий Коковну къыйыны уллуду»,-дегенди.
Илму тюбешиуге къатышханлагъа Адыгея Республиканы Къырал советини башчысы Владимир Нарожныйден, профессор, РАН-ны Россейни тарыхыны институтуну тамата илму къуллукъчусу Николай Бугайдан (Москва) алгъышлау телеграммала да келгендиле. Аланы Татьяна Егорова окъугъанды.
Профессор, РАН-ны Юг илму арасыны Федерал тинтиу бёлюмюню лабораториясыны таматасы Андрей Венков (Дондагъы Ростов) видео алгъышлауунда КъМР-де тарых илму иги айныгъанын, студентлеге иги билим берилгенин чертип айтханды.
Ызы бла КъМР-ни Парламентини депутаты, РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасыны Гуманитар тинтиулени институтуну таматасы Касболат Дзамихов «Къабарты-Малкъарда, Къарачай-Черкесде, Адыгеяда миллет-къырал къурулушда битеукъырал эм регион социал-политика болумла» (1922-2022 жж) деген темагъа уллу доклад этгенди. Ол кавказ республикаланы тарыхларыны, совет жыллада, андан сора кезиуде, шёндюгю заманда къыраллыкъларыны, праволу статуслары тохташханларыны юслеринден айтханды.
Конференция андан ары секциялагъа юлешинип бардырылгъанды. Пленар жыйылыууну ахырында уа «Къабарты-Малкъар Россей Федерацияны къауумунда» (1922-2022 жж) илму китапны презентациясы болгъанды.
Тикаланы Фатима.
