Нобэ Кърыму тцIыху щIыналъэм VIII лIэщIыгъуэм къыщызэрагъэ­пэщауэ щытащ Константинополь ­патриархатым и зы къудамэу Гъуэт епархиер. Феодоро зыфIаща щIы- н­алъэм и члисэ лэжьакIуэхэм яIу­рылъыр пасэрей герман лъэп­къыжьхэр зэрыпсалъэу щыта бзэрт. ИужьыIуэкIэ, IX лIэщIыгъуэхэм алыджыбзэр къызэдащтащ. ХытIы­-гуныкъуэм лъэпкъ куэд щызэхэст, сондэджэр бжыгъэншэхэр къекIуа­лIэрт, ауэ  щыхъукIи, зэгурыIуэну зы бзэ ­яIапхъэти, гъуэтыбзэр къыхахауэ, псоми яIурылът. Арами, а зэман жы­жьэм абы щыIурт адыгэбзэри!

ХV лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу хы­тIыгуныкъуэр щIыналъэ 26-уэ гуэшауэ, я дзэ яIэжу, мывэ къалэхэмрэ чэщанэ ­лъагэхэмкIэ къызэгъэпэщауэ щIыпIэ телъыджэ къызэрыгъэхъуащ. Абы и Iуфэм щызэхэзекIуэрт пасэрей хьэ­рычэтыщIэхэмрэ сондэджэрхэмрэ. 1475 гъэм щыпсэурт  цIыху мин  200-м щIигъу. 
ЗэрыжытIауэ, «Кърымыжьым» теса лъэпкъхэм яхэтащ адыгэхэри. Уеблэ­мэ абы и щIыналъэ 26-м языр (Керч хы ­тIуалэм нэхъ и гъунэгъуу) адыгэ ­уэркъ Миллен ейуэ щытащ. Феодоро и нэхъ зыужьыгъуэм дзэ-политикэ зэгурыIуэныгъуэхэр иращIылIащ хы ­мыд­рыщI къыщыс Адыгэ хэкум (Чер-кесие) ис адыгэхэм. Апхуэдэу хытIыгу­ныкъуэм куэду Iэпхъуащ ди лъэпкъэ­гъухэри ­осетинхэри (аланхэр), ермэлыхэри, нэгъуэщI куэди. 
Адыгэр дэнэкIэ щыIэми, и IэщэфащэкIэ, хабзэкIэ, хьэлкIэ кърип­цIы­хужыну псоми къахощхьэхукI. Къры­мыжьым и тхыдэми къыхощыж адыгэлI хъыжьэхэр. Шэрджэсхэр зауэлI ха-         хуэу зэрыщытым къыхэкIкIэ, ахэр ­хъу­макIуэу къащтэрт генуэз сондэ-джэр къулеижьхэмрэ иужькIэ хытIы- гуныкъуэр зыубыда монгол бейхэмрэ. Къи­щынэмыщIауэ, Къаффэ адыгэ хьэблэ иIэт, Къарэсубэзэр пэмы­жыжьэу, бгы­лъэмкIэ, - Бахъсэн къуажэр щыст. 
Адыгэ уэркъхэм я къулыкъур екIу­рэ-ещхьу зэрахьым къыхэкIыу, Феодоро и унафэщIхэм абыхэм къыхуагъэфа-щэрт лъапсэ къещIэкIахэр, щIы пшэрхэр,  къедза жылэхэмрэ мэ­къу­мэшыщIэхэмрэ щIыгъуу. Абы щыхьэт тохъуэ щIыналъэ зэпы­лъыпIэхэм деж щыса, Кърымыжьым и гъунапкъэхэр зыхъума адыгэхэм я Iэщэ, хьэкъущыкъу, фащэ, Iэмэп­сы­мэхэр къызэрыщагъуэтыжар. Феодоро и къалащхьэми - Мангуп Къалэ - адыгэ зауэлIхэм увыпIэшхуэ щаубыдырт. Къалэмрэ абы и унафэщIымрэ зыхъумэр адыгэ защIэт, дзэ-политикэ и лъэны­къуэкIэ унафэ зыщIхэм шэрджэс уэркъхэри яхэтт. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, Мангуп Къалэ удэмыхьэ щIыкIэ жэней адыгэ жылэ щысащ. Абы и щыхьэтщ, Жэней цIэр зэрихьэу ауз зэрыщыIар Къры­мыжьым. 
Адыгэхэм яIыгъа щIыпIэхэм я цIэр зэрахьэу лIэщIыгъуэ куэдкIэ къе­кIуэкIащ. Псалъэм папщIэ, Бахъ­шысэрей щIыналъэм хиубыдэ Черкес Кермен (Шэрджэс БыдапIэ) жыла­гъуэр 1945 гъэращ щыкIуэдыжар. Феодоро и ищхъэрэ гъунапкъэм деж щыса адыгэхэр зыIус Бэлбэч псым и зы къу­дамэм Къэбартэ фIащауэ щытащ. Иджыри зы щIыпIэ - нобэкIэ ГолубинкэкIэ зэджэр пасэрей зэманым Фоты-къалэ (фо зыт) адыгэ жылэу щытащ. Ди лъэпкъэгъухэр зэрыщыпсэуам щы­хьэт техъуэ хьэпшыпхэр къыщы­щIа­хыжащ Сюйрен быдапIэм, Алус-тон, Фунэ, Кучук-Ламбатэ, Чембало ­нэ­гъуэщI щIыпIэхэми. Къищынэмы­щIауэ, Партенитрэ Алуштэрэ я зэхуаку дэлъ щIыналъэм адыгэ уэркъ и тету, абы и шыпхъур Феодорэм и унафэ-щIым и щхьэгъусэу зэрыщытам щы-хьэт техъуэ тхыгъэхэр къыхэнэжащ тхыдэм. 
Иджы упщIэ къоув… Щхьэ къиIэп­хъукIа адыгэхэр я Iуэху щыдэкI, пщIэ къыщыхуащI, щалъытэ щIыпIэм? 
Тырку сулътIанхэр КърымымкIэ ­къы­щыIэбэм, ар яхьэхуну къыщеб­гъэ­рыкIуэм, хытIыгуныкъуэм и хъумакIуэу ­къэуващ абы тес адыгэ дзэхэр. Тхыгъэхэм къазэрыхэщыжымкIэ, уэру къызэрехьэжьа тыркудзэм пэлъэщакъым Феодоро теса ди лъэпкъэгъухэр. ЗэрыпхъуакIуэхэр куэдкIэ нэхъыбэт.  АдрыщI  адыгэхэм  я  нэхъыбэм   я  щхьэр ­халъхьащ а зэхэуэ гуащIэхэм. Къэнэжахэм зызэщIакъуэри, хэкум ­къекIуэлIэжащ. ИщхьэIуэкIэ зи гугъу тщIа Къэбартэ псы Iуфэм Iуса адыгэ жылэм а лъэхъэнэращ хэкум къыщигъэзэжар, Инал Нэху пщышхуэр зы­щыщри, ахэрауэ хуагъэфащэ тхы­дэджхэм.
Абдежым щиухакъым хытIыгуны­къуэм теса адыгэхэм я тхыдэр. Теодоро щIы­налъэр тыркухэм яубыду Кърым хъаныгъуэр яухуа нэужь, Кавказым икIыурэ ады­гэхэр жылэ-жылэу абы Iэпхъуэн щIа­дзащ, дзэ къулыкъу щащIэну, хъаным къуэувэну. Апхуэдэу къэщIэрэщIэжащ Бахъшысэрей щIыналъэм щыпсэуа адыгэ къуажэхэр. Абыхэм яхэтIысхьэжащ адыгэ малъхъэ хъуа генуэзхэри. Хуэм-хуэмурэ генуэзхэр адыгэхэм ­къахэшыпсыхьащ, ди бзэри ди хабзэри къащтащ. Хъанхэми адыгэ малъхъэ ­защIурэ, дзэ-политикэ зэпыщIэныгъэ­хэр ягъэбыдэрт. 
«ХытIыгуныкъуэм» тесщ нэгъуэщIыбзэкIэ псалъэхэр, абыхэм ящыщуи кърым ­хъаным къыхихащ шабзауэ Iэзэу цIыху 800. Сыт хуэдэ Iэщэ лIэужьыгъуэри ­телъыджащэу зыгъэIэкIуэ­лъакIуэ, зи бгъэгум шэ хьэзыр илъ адыгэ зауэлIхэрщ ахэр. И лъэ къызэ­рихькIэ жэ шым тес адыгэ шум дзапэкIэ къеузэдыф фочыр, ап­хуэдизкIэ ­зауэм хуэIэзэщи. Абыхэм цIыхубзхэм пщIэш­хуэ хуащI. Бзылъхугъэ ялъэ­гъуамэ, жьыи щIэи зыкъаIэт, абыхэм я лъэIур - унафэм хуагъадэ. ЦIыхубзым и IэлъэщIыр зэтрихамэ, ­зауэр ягъэувыIэ адыгэхэм. Абыхэм я бзылъхугъэхэр апхуэдизкIэ дахэщи, ­нэхъ лъапIэу ящэхухэри гаремхэм яшэ. Уэркъ пщащэхэр Кавказым, Европэм, Азием,        Африкэм и унафэщIхэмрэ тетхэмрэ щхьэгъусэу иратри, поли­тикэ зэгу­рыIуэныгъэхэр нэчыхькIэ ягъэ­быдэж. Абы имызакъуэу, хамэ щIыпIэ гуащэу яутIыпща бзылъхугъэр къы­зыхэкIа лъэпкъым щыщ цIыхухъухэри щIыгъуу ягъакIуэ, а къэралым къу­лыкъу щрахьэкIыну», - итхыжащ а лъэхъэнэм Кърымым щыпсэуа тырку зып­лъы­хьакIуэ Челеби Эвлие. 
Кърым хъанхэм Адыгэ хэкур зэ­рыщыту я унафэм щIагъэувэну хэту илъэс куэдкIэ къезэуащ. Нэхъыбэрэ зытеуэри къэбэрдейхэрат. А зауэ гу-щIэгъуншэхэм я Iэужьу Кърым хъаныгъуэм къыщыхутащ адыгэ щхьэхуи­мытхэмрэ гъэрхэмрэ. Хъаныр щIэ­хъуэпсырт Мысырым щыIэ адыгэ мамлюкхэм ещхьу дзэ хахуэ къызэ­ригъэпэщыну. Апхуэдэу, адыгэ щхьэ­хуимыт защIэкIэ къызэгъэпэща дзэшхуэ (мин 12) къыщIэуват кърым ­хъаным. ЛIэщIыгъуэ  зыбжанэкIэ  екIуэкIа кърым-адыгэ зэпэщIэтыныгъэм кIэ игъуэ­тащ 1708 гъэм, Къэнжал зауэм адыгэхэм хъаныдзэр щызэт­раукIа нэужь. 
Адыгэхэр Кърымым исащ 1783 гъэ пщIондэ. Хъаныгъуэр щэщэжа нэужь зызэщIакъуэри, хэкум ягъэзэжауэ щытащ абыхэм. 

Осташкэ Андрей. 
Кърым.