«Космопоиск» битеуроссей илму-тинтиу биригиуню бла жер-жерли спелеологланы бирикген экспедицияларыны чеклеринде Сары-Талада эм узуннга саналгъан «Главный калибр» атлы дорбуннга тюшюу болгъанды. Алимлени муратлары, алгъа жылладача, быйыл да жер тюбюнде илмугъа алыкъа белгили болгъан жангы жолланы, объектлени тизлеу, шёндюгюлю илму ангылаталмагъан табийгъат эм башха болумланы табыу эм ачыкълау эди.
Экспедициягъа Орус география обществону келечиси, краевед, журналист Мокъаланы Тенгиз да катышханды. Ол билдиргенича, къауум беш адамдан къуралгъанды. Ала бери августну ал кюнлеринде жыйышхандыла. «Космопоискге» башчылыкъны москвачы Игорь Коммель этгенди. Ол Къабарты-Малкъаргъа 2009 жылдан бери келеди. Ахыр беш жылны ичинде аны биригиую республиканы кёп дорбунларында болгъанды, быйыл а Польшадан спелеолог Павел Кравчик бла Бедикдеги дорбунну топографиясын суратха алып бошагъандыла.
Алай бла жолоучула алгъа бир ыйыкъны ичинде Зольск, Элбрус, Черек, Чегем районлада дорбунланы юслеринден информацияны сюзгендиле. Артда уа «Главный калибрны» кесине тюшгнедиле. Ахыр билдириулеге кёре, аны жолларыны узунлукълары 2,5 милометрге жетедиле. Бу дорбун 1976 жылда аычлгъан эди. Мында чыкъгъан сууладан бири уа Нальчик сууну баш «бутакъларындан» бириди. Ахырына дери бу дорбун тинтилмегенди, аны алыкъа адам аяыгъы басмагъан жерлери кёпдюле. Анга тюшер ючюн, сынам бла энчи оборудованиядан сора да, айхай да, кишилик да керекди. Нек дегенде жолну терен жар кеседи, андан энишге уа снаряжение бла тюшесе.
Жылны бу кезиуюнде аны эм тюбюне жетерге онг боллукъ тюйюл эди, алай Чирик кёлледе дайвинг ара берген гидрокостюмланы кийип, къауумубуз аны ичине бир километр чакълы бирни баралгъанбыз. Алай андан теренине тюшалмагъанбыз – къарангы, сууукъ, сакъ сакъ жауунла жаууп тебирегенлери ючюн, ичинде суу кётюрлюп башлагъан эди. Бизге болушлукъгъа алайда сау кюнню ичинде МЧС-ни бёлюмю дежурствода тургъан эди.
Бу болумланы хаталарындан ары жангыдан кюзню артында – къышны аллында тюшерге оноулашханбыз. Ол кезиуде суу азайыучуду. Жер-жерли, тыш шахарладан да спелеологланы, МЧС-ни къутхарыучуларын чакъырыргъа умут барды. Бу дорбундан суу чыкъгъаны, ичинде уа жел ургъаны ол жер башы бла байламлы болгъанын кёргюзтеди, аны тинтиу а Нальчик суу къайдан чыкъгъанын билирге болушурукъду.
Спелеология – эм сейир илмуладан бириди, кеси да туризмни, альпинимзни бла таулагъа ёрлеуню араларында къуралгъанды, аны борчу жер тюбюнде дунияны тинтиудю. Алай бюгюнлюкде республикабыз, жарсыугъа, эндиге дери алимлени кёп тёлюлери жыйгъан сынамны тас этерге боллукъду деген къоркъуу барды. Мында Совет Союзну заманында кёп тинтиу маршрутла ачылгъан эдиле, спелеология органиацияла, сабий кружокла ишлегендиле, битеу союздан алимле бери келгендиле. Бусагъатда бизде спелеологияны жангыртыча битеу онгларыбыз барды. Аллай экспедицияланы хайыры бла бу илмугъа адамланы сейирлерин къозгъаргъа, жер тюбюнде белгисиз дунияны ачаргъа, аны бла бирге уа туристлени да сейирлерин къозгъаргъа боллукъду.
